Wangsalan

dening Th. Carrera

Wangsalan yaiku unen-unen kang ngemu teges badhean, kaya dene cangkriman utawa tebakan (Heru Subroto : 2010). Tembung ‘wangsalan’ nunggal teges karo ‘wangsulan’. Ing sajroning wangsalan ngemu unen-unen, lan unen-unen iku mbutuhake wangsulan minangka batangane.

Wangsalan ana kang kaprah lan tinemu ing paguneman padinan lan mengku karep tartemtu, tur saben wong ngerti karepe. Yen ana wong muni: ‘Eh, bocah cilik mono aja ngroko cendhak’, sing diajak guneman ngerti, karepe ‘aja neges-neges’, rokok cendhak iku tegesan. Ana wong martamu, sing duwe omah mbagekake karo celathu: ‘E, njanur gunung temen!’, karepe ‘kadingaren’. “Janur gunung” bedhekane “janur aren”. Ana bocah ngaku-aku duweking liyan, banjur disendhu: ‘E, aja ngedom kreteg!’. “Dom kreteg’ iku ‘paku’.

Wangsalan uga akeh tinemu ing kasusastran, lumrahe rinakit ing basa pinathok tur rinengga. Ana uga kang sinawung ing tembang Macapat. Ing seni karawitan sok kanggo umpak-umpak ing gendhing. Tuladhane:

1.      Wangsalan padinan

Isih enom kok njangan gori. (jangan gori = gudheg)

Ditakoni malah ngembang suruh. (kembang suruh=drenges)

We, kok banjur ngewoh kesambi. (who kesambi=kucacil)

2.      Wangsalan kang rinacik ukara

Ayam wana, ywa nasar tindak dursila. (bekisar)

Balung janur, nyata sira mangka usada. (sada)

Balung klapa, ethok-ethok ora priksa. (bathok)

Balung ula, dakgagas gawe rekasa. (gragasan)

3.      Wangsalan kang dumadi saka rong ukara utawa rong gatra. Gatra kapisan minangka wangsalan (cangkriman), ukara kapindho minangka bedhekane utawa wangsulane.

Tuladha:

Gentha dara, ari Senen basa kuna. (sawangan; Soma)

Sawangane, narima asrah ing jiwa.

Ancur kaca, kaca kocak munggwing netra. (banyu rasa; tesmak)

Den rinasa, tindak mamak tan prayoga.

Ari Sena, Sena gelung minagkara. (Arjuna; Wrekodara)

Puji arja, mrih antuk sihing bandara.

4.      Wangsalan sinawung ing tembang

Sinom

Jamang wakul Kamandaka,

kawengku ing jinem wangi,

kayu malang munggeng wangan,

sun wota sabudineki,

roning kacang wak mami,

yen tan panggih sira nglayung,

toya mijil sing wiyat,

roning pisang leash ing wit,

edanira tan waras dening usada.

(Babad Pasir: IV.4)

Kinanthi

Sastra pangandheging kidung,

sudarma Basudewaji,

ngestu pada mring kusuma,

manjanma ping sakethi,

pusara pangiket gangsa,

tumutur tan sedya kari.

(Mangkunagara IV, Manuhara: II, 11)